Έχετε να κάνετε μπάνιο από χτες και αισθάνεστε αφόρητα; Διαμαρτύρεστε για την πλημμελή καθαριότητα στους δρόμους της Αθήνας; Υπερβάλλετε! Αν ζούσατε στην Ευρώπη του 18ου αιώνα δε θα είχατε δει μπανιέρα στη ζωή σας και θα αλλάζατε ρούχα μία φορά το χρόνο. Ας μη μιλήσουμε καλύτερα για την τουαλέτα...
Ένοχο νερό
Το 16ο και 17ο αιώνα πίστευαν ότι το νερό μπορούσε να εισβάλει στο σώμα, δοξασία που έκανε το μπάνιο βλαβερό. "Το ζεστό νερό πίστευαν ότι αδυνατίζει τα όργανα επειδή εξέθετε τους ανοιχτούς πόρους στους ανθυγιεινούς αιθέρες" τονίζει ο Γάλλος ιστορικός Ζορζ Βιγκαρελό. Η ξηρή καθαριότητα επιστρατεύτηκε κατά της βρομιάς. Οι ευγενείς έτριβαν σχολαστικά το πρόσωπό τους με αρωματισμένα πανιά. Το 17ο αιώνα το σαβουάρ βιβρ αντικατέστησε τους υγιεινολόγους. "Όταν η μασχάλη μυρίζει τραγίλα το καλύτερο είναι να τρίψουμε στο δέρμα ένα τροχίσκο" - ουσία που εκλύει αναθυμιάσεις. Αυτό συμβούλευε ένας οδηγός καλής συμπεριφοράς της εποχής. Το λούσιμο ήταν άγνωστη λέξη. Η φροντίδα των μαλλιών περιλάμβανε την απομάκρυνση της λίγδας με πούδρα και πίτουρο χωρίς πλύσιμο.
Αντιθέτως, η καθαριότητα του ασπρόρουχου ήταν περίτρανη απόδειξη κοινωνικής ανωτερότητας. Η περιορισμένη χρήση του πρόδιδε ανέχεια, ενώ η συχνή αλλαγή του ήταν ένδειξη ευμάρειας. Έτσι αντί για το σώμα έπλεναν τα ασπρόρουχα. Το 1767 ο Γάλλος βαρόνος Σομπέρ άλλαζε πουκάμισο και κολάρο κάθε μέρα, σύμφωνα με τους κανόνες της καλής συμπεριφοράς, αλλά σώβρακο κάθε τέσσερις εβδομάδες. Οι φτωχοί δεν έπλεναν ούτε τα ρούχα τους. Οι περισσότεροι δεν είχαν να αλλάξουν το μοναδικό τους πουκάμισο από ευτελές κανναβόπανο, το οποίο σπανίως έπλεναν στο ποτάμι.
Λουτρά ακολασίας
Στο Βυζάντιο τα δημόσια λουτρά και οι θέρμες ήταν μέρος της καθημερινής ζωής. Ήταν οργανωμένα σε συντεχνίες και περιελάμβαναν ατμόλουτρα, μπάνια, κρασιά, φαγητά και κρεβάτια. Στη Δύση του 15ου αιώνα ιδιωτικό λουτρό συνόδευε τα γλέντια των πλουσίων. Οι δούκες και οι κόμες συνδύαζαν τα επίσημα δείπνα με μπάνια μακράς διαρκείας. Από το 16ο αιώνα τα πράγματα άλλαξαν. Στο κραυγαλέο διαμέρισμα λουτρών που κατασκεύασε ο Λουδοβίκος ΙΔ' στις Βερσαλλίες κατέληξε να κατοικεί ο κόμης της Τουλούζης, νόθος γιος του βασιλιά. Όσο περισσότερο τα λουτρά συνδέονταν με την ακολασία τόσο μετατρέπονταν σε εστίες αναταραχής. "Καθώς η πόλη δομείται διαφοροποιώντας το κέντρο και τα προάστια, παρόμοιοι θεσμοί προκαλούν ανησυχία αφού δίνουν το παράδειγμα μιας διεφθαρμένης κοινωνικότητας" τονίζει ο Ζορζ Βιγκαρελό. Στο Λονδίνο είχαν απαγορευτεί από το 15ο αιώνα με διάταγμα του Ερρίκου Ε'.
Ο βασιλιάς λούζεται
Το ακριβώς αντίθετο συνέβη στην Ανατολή. Μολονότι η Δύση εξοστράκιζε τα λουτρά, στην οθωμανική αυτοκρατορία η βυζαντινή παράδοση με τις θέρμες επιβίωσε με τη μορφή των χαμάμ. Στο Παρίσι όμως του 15ου αιώνα το μπάνιο μπορεί να προκαλέσει αδιαθεσία, σύμφωνα με το βασιλικό γιατρό Ντι Λοράνς, "διάγνωση" που τονίζει τη φοβία για το νερό, αφού το είχαν συνδέσει με τους λοιμούς. Ο αφορισμός του γιατρού υπογραμμίζει πόσο σπάνια πλένονταν. Διόλου τυχαία, το λουτρό συνδέθηκε μ' ένα μακρύ κατάλογο παρενεργειών: έγινε εχθρός των νεύρων και των συνδέσμων και κατηγορήθηκε ότι σκοτώνει τα έμβρυα μέσα στη μήτρα. Ο Βάκωνας το παράκανε όταν απαίτησε να πλένονται "μέσα σε ουσίες παρόμοιες μ' εκείνες της σάρκας και του σώματος", όπως έγραψε το 1623. Αυτή η χιμαιρική πρόταση φαίνεται ότι δούλεψε. Οι ευγενείς του 17ου αιώνα πλένονταν μία φορά κάθε τέσσερις με πέντε μήνες και στις αρχές του 18ου αιώνα δεν πλένονταν καθόλου. Οι μοναδικές περιπτώσεις που το λουτρό επιβαλλόταν ήταν ως θεραπεία, αφού είχαν γίνει σχολαστικές προετοιμασίες όπως καθαρτικό και κλύσμα από το προηγούμενο βράδυ. Απ' αυτή τη διαδικασία δε γλίτωσε ούτε ο Βασιλιάς Ήλιος Λουδοβίκος ΙΔ', ο οποίος είχε κάνει δύο μπάνια με την υπόδειξη των γιατρών του και δεν ήθελε να ξαναδοκιμάσει τη ζοφερή αυτή εμπειρία. Τα μόνα που έπλεναν ήταν τα χέρια και το στόμα. Το μπάνιο άρχισε να διαδίδεται με αργούς ρυθμούς από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα ως πράξη πολυτέλειας για τις εύπορες τάξεις με τη μορφή ενός τονωτικού κρύου λουτρού. Η σημερινή αντίληψη περί υγιεινής με τα καθημερινά μπάνια είναι ακόμα αδιανόητη. Ακόμα και οι κυρίες, οι οποίες θεωρούνταν φανατικές λάτρεις του μπάνιου, έκαναν μόνο δύο με τρία λουτρά το χρόνο. Εξάλλου η καθαριότητα ανήκε στις παστρικές, τις πόρνες...
Αφόρητες πόλεις
Ο 19ος αιώνας οριοθέτησε υπογείως την πόλη. Σήμανε την υδραυλική επανάσταση, την κατασκευή εκτεταμένων αποχετευτικών συστημάτων και υδραγωγείων ώστε να φτάνει καθαρό νερό στα σπίτια και να απομακρύνονται τα απόβλητα.
Πιο πριν η κατάσταση ήταν αφόρητη σε σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα. Οι δρόμοι έζεχναν από τα σκουπίδια και τα περιττώματα ανθρώπων και ζώων. Οι πλούσιοι κυκλοφορούσαν με άμαξες για να αποφεύγουν τις ακαθαρσίες και φορούσαν ψηλές μπότες για να προστατευτούν από τα βρομόνερα. Στη γερμανική μεσαιωνική πόλη Ουλμ χρησιμοποιούσαν ακόμα και ξυλοπόδαρα. Οι κάτοικοι κουβαλούσαν τα απορρίμματα μέσα από στενά σοκάκια και τα πετούσαν είτε στους ποταμούς είτε στους τόπους που χρησιμοποιούσαν ως χωματερές. Όταν πλακόστρωσαν τους δρόμους η κατάσταση δε βελτιώθηκε ιδιαίτερα και τα πρόστιμα σε όσους παρατούσαν τα σκουπίδια τους έπεφταν βροχή.
Και η παρουσία των ζώων επιδείνωνε την κατάσταση. Αν και συνέλεγαν την κοπριά, η δυσωδία μόλυνε την ατμόσφαιρα. Τα κρεοπωλεία ήταν ακόμα μια πηγή ρύπανσης. Οι κρεοπώλες έσφαζαν τα ζώα στους δρόμους κι έχυναν επιτόπου τα αίματα. Δεν είναι τυχαίο που από την εποχή της αρχαίας Αθήνας προσπαθούσαν να μεταφέρουν αυτές τις δραστηριότητες στα περίχωρα. Οι υπηρεσίες καθαριότητας διαδόθηκαν μόνο μεταξύ του 18ου και 19ου αιώνα. Πιο πριν οι λύσεις ήταν ευκαιριακές. Έτσι ανέθεταν σε εκτροφείς χοίρων να καθαρίζουν τα παμφάγα ζώα τους τα σκουπίδια της αγοράς.
Ποια τουαλέτα;
Από τη μινωική Κρήτη μέχρι την αρχαία Αθήνα υπήρχαν εκτεταμένα αποχετευτικά δίκτυα. Ωστόσο η Κωνσταντινούπολη υπέφερε από τα απόβλητα όσο κι αν έσωζε κάπως την κατάσταση η θάλασσα. Στο Παρίσι και στο Λονδίνο του 16ου αιώνα δεν υπήρχαν οικιακές τουαλέτες. Τα φυσιολογικά απόβλητα κατέληγαν στο δρόμο. Τα δημόσια αποχωρητήρια μόλυναν ολόκληρες γειτονιές και οι κάτοικοι αφόδευαν όπου ήθελαν. Στο Μεσαίωνα τα σοκάκια ανάμεσα στα σπίτια έβριθαν από σκουπίδια. Εκεί έχτιζαν δωματιάκια με οπές σαν υποτυπώδη αποχωρητήρια. Συχνά όμως κατέρρεαν, συμπαρασύροντας τους επισκέπτες τους. Ένα τέτοιο περιστατικό περιγράφει ο Βοκάκιος στο Δεκαήμερο, όπου κάποιος έπεσε στις σανίδες ενός ετοιμόρροπου καμπινέ κι έγινε περίγελος στους περαστικούς.
Οι ελάχιστες τουαλέτες συνδέονταν πρόχειρα με χαντάκια ή βόθρους τους οποίους άδειαζαν όταν γέμιζαν, πράγμα που συμβαίνει ακόμα και σήμερα σε αρκετά αθηναϊκά προάστια. Οι λοιμοί παραμόνευαν, αφού οι βόθροι μόλυναν το νερό. Έπρεπε να φτάσουμε στη συντονισμένη κατασκευή αποχετευτικών δικτύων του 19ου αιώνα για να ανασάνει κυριολεκτικά η Ευρώπη και να απαλλαγεί από τη χολέρα που τόσο την ταλαιπώρησε.
Για να μάθετε πιο πολλά:
Ζορζ Βιγκορελό, Το Καθαρό και το Βρόμικο. Η Σωματική Υγιεινή από το Μεσαίωνα Μέχρι Σήμερα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια
