Του Πασχου Mανδραβελη
Ενός παραλογισμού μύριοι έπονται. Και ο παραλογισμός στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι αυτό που ο Αμερικανός διπλωμάτης Χάρλαν Κλίβελαντ ονόμαζε «ένα λάθος επίθετο για ένα λάθος ουσιαστικό», την πνευματική ιδιοκτησία. Η τύχη των έργων του Νίκου Καζαντζάκη αποδεικνύει του λόγου το αληθές.
Ο μεγάλος Ελληνας συγγραφέας πέθανε το 1957. Κληρονόμησε τα δικαιώματα του έργου του η σύζυγός του Ελένη Καζαντζάκη, η οποία με τη σειρά της παραχώρησε σε πολύ προχωρημένη ηλικία τα πνευματικά δικαιώματα επί του έργου του Νίκου Καζαντζάκη στον υιοθετημένο γιο της κ. Πάτροκλο Σταύρου. Ο τελευταίος, σύμφωνα με απόφαση του Αρείου Πάγου, δεν εισπράττει απλώς τα δικαιώματα του θανόντος προ πεντηκονταετίας μεγάλου συγγραφέα. Εχει και τον αποκλειστικό λόγο, για το αν θα εκδοθεί, πώς θα εκδοθεί και το τι θα εκδοθεί από το πολυσχιδές έργο του Νίκου Καζαντζάκη.
Αυτό όμως δημιουργεί τεράστια προβλήματα. Κατά κοινή ομολογία οι εκδόσεις του έργου είναι τουλάχιστον ανεπαρκείς για τα σύγχρονα δεδομένα. «Βρισκόμαστε μπροστά σε βιβλία - φέρετρα που δεν διαβάζονται, πολλά είναι κακέκτυπα και δεν έχουν ενιαία εκδοτική μορφή, ενώ κάποια δεν υπάρχουν κιόλας», υποστηρίζει ο συγγραφέας, και ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης. («Τα Νέα» 10.1.2011)
Σύμφωνα με τον κ. Γιώργο Στασινάκη, πρόεδρο της «Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη»: «Ο κ. Σταύρου δεν ενδιαφέρεται για την προαγωγή, την προβολή και την ψηφιοποίηση του έργου του Καζαντζάκη ούτε για τη συγκέντρωση και έκδοση του θησαυρού των επιστολών και άρθρων του που βρίσκονται σκορπισμένα σε εφημερίδες και περιοδικά» («Βήμα» 11.1.2011). Σύμφωνα με τον ίδιο: «Σε ορισμένες χώρες δεν βρίσκει κανείς να αγοράσει ούτε ένα βιβλίο του Καζαντζάκη, όπως για παράδειγμα στις Κάτω Χώρες, τη Νορβηγία και την Ιταλία. Σε άλλες χώρες όπως το Βέλγιο, η Γαλλία, η Ελβετία και στη Λατινική Αμερική βρίσκει κανείς μόνο ένα βιβλίο, συνήθως τον “Αλέξη Ζορμπά”!»
Γι’ αυτό τον λόγο 4.008 προσωπικότητες των Γραμμάτων, των Τεχνών, της πολιτικής και συλλογικών φορέων, από 92 χώρες, υπέγραψαν ανοιχτή επιστολή προς την ελληνική πολιτεία για να επιληφθεί του θέματος. Το υπουργείο Πολιτισμού συνέστησε επιτροπή από λογοτέχνες και καθηγητές, η οποία όμως δεν πρόλαβε να κάνει κάτι γιατί ο νομικός κληρονόμος των έργων του Καζαντζάκη προσέφυγε στα δικαστήρια και το έργο του μεγάλου συγγραφέα κλείδωσε μέχρι το 2027, τότε που πιθανώς θα λήξουν τα πνευματικά δικαιώματα. Αναφέρουμε τη λέξη «πιθανώς», διότι η παγκόσμια βιομηχανία διαχείρισης πνευματικών έργων νεκρών συγγραφέων εργάζεται πυρετωδώς για να μεγεθύνει την περίοδο εκμετάλλευσης των πνευματικών έργων στο διηνεκές.
Το πρόβλημα όμως εδώ ξεκινά από έναν παγκοσμίως θεσμοθετημένο παραλογισμό, τον οποίο προωθούν με νύχια και με δόντια οι ισχυρές επιχειρήσεις media και διά των λόμπι τον έκαναν νόμο πρώτα στις ΗΠΑ και μετά σε ολόκληρο τον κόσμο. Είναι δε κάτι για το οποίο έχει γίνει τόσο μεγάλη προπαγανδιστική δουλειά που ο παραλογισμός ακούγεται λογικός. Ο κ. Αντώνης Βγόντζας, δικηγόρος του κ. Πάτροκλου Σταύρου στην υπόθεση των πνευματικών δικαιωμάτων, σημείωσε: «Ιστορικά έχει αποδειχθεί ότι η πνευματική ιδιοκτησία, παρέχει στον δημιουργό τα αναγκαία οικονομικά οφέλη για να ζήσει και να συνεχίζει τη δημιουργία του και αποτελεί κίνητρο για πολιτιστική ανάπτυξη» («Καθημερινή» 25.3.2011). Σωστά, μόνο που ο Νίκος Καζαντζάκης είναι εδώ και 55 χρόνια νεκρός και η κατοχή των δικαιωμάτων του έργου του από τον κ. Πάτροκλο Σταύρου δεν αποτελεί κανένα κίνητρο για τον νεκρό Καζαντζάκη για να συνεχίσει τη δημιουργία του. Και αυτό δεν είναι καν το χειρότερο σ’ αυτή την δήλωση του κ. Βγόντζα. Οπως λέει ο ίδιος: «Δεν συμμερίζομαι τη διαπίστωση για την ύπαρξη προβλημάτων στις εκδόσεις του έργου του Ν. Καζαντζάκη... δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο “εκσυγχρονισμός” των έργων μεγάλων συγγραφέων είτε στη μορφή είτε στη στίξη είτε στην απλούστευση της στίξης είτε της μεταφοράς τους σε πιο σύγχρονη λαλιά είναι η εξαίρεση και συχνά το αποτέλεσμα χαρακτηρίζεται από αποτυχία». Φτάσαμε δηλαδή στο σημείο να κρίνουν οι δικηγόροι την αξία ενός λογοτεχνικού έργου, τι αξίζει να εκσυγχρονιστεί και τι όχι. Κι αυτό είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Η διάχυση της πνευματικής δημιουργίας περνά πλέον μέσα από τα δικαστήρια σε μια απέλπιδα προσπάθεια του καπιταλισμού να φτιάξει ιδιοκτησία και σχέσεις εκμετάλλευσης εκεί που λογικά δεν μπορεί να υπάρξει ιδιοκτησία.
Ετσι στο πρώτο Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών πέρασε το άρθρο 8 που προβλέπει ότι «Το Κογκρέσο θα έχει την εξουσία... να προωθήσει την πρόοδο της επιστήμης και των πρακτικών τεχνών, εξασφαλίζοντας, για περιορισμένο χρόνο, στους δημιουργούς και εφευρέτες τα αποκλειστικά δικαιώματα στα έργα και τις ανακαλύψεις τους». Ηταν ένα ιδιόρρυθμο νομικό κατασκεύασμα, ένα τεχνητό μονοπώλιο για περιορισμένο χρονικό διάστημα, ώστε να πληρώνονται οι δημιουργοί. Οι πρώτοι νόμοι σε Βρετανία και ΗΠΑ κατοχύρωναν την αποκλειστική εκμετάλλευση των έργων από τους δημιουργούς για 28 και 14 χρόνια αντίστοιχα. Κατόπιν τα έργα γινόταν δημόσια περιουσία. Οποιοσδήποτε μπορούσε να τα αναπαράγει.
Σήμερα, υπό το πρόσχημα του κινήτρου στους δημιουργούς, η πνευματική ιδιοκτησία εκτείνεται στα 70 χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού, λες και κάποιος μπορεί να συγγράψει ή να συνθέσει και μετά τον... θάνατό του. Ετσι πολλά έργα των αρχών του περασμένου αιώνα, που σήμερα θα ήταν δημόσιο κτήμα, δεν μπορούν να αναπαραχθούν ελεύθερα. Στην ουσία, δηλαδή, οι ισχυροί μεσάζοντες της πνευματικής δουλειάς κλέβουν –διά της νομοθετικής θέσπισης μονοπωλιακών δικαιωμάτων– έργα από τον δημόσιο χώρο.
Ο συμβιβασμός του παραλόγου
Το σύστημα πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ένας συμβιβασμός του παραλόγου, γράφαμε παλαιότερα («Καθημερινή» 3.5.2009). Αν και όλοι κατανοούσαν ότι δεν μπορεί να υπάρξει ιδιοκτησία του πνεύματος, το κράτος προσέφερε την ισχύ του για να δημιουργηθεί το μονοπώλιο ενός πνευματικού έργου. Είχε όμως ασφαλιστικές δικλίδες: περιορισμένο χρόνο εφαρμογής του, δικαιολογημένη χρήση (τα πνευματικά έργα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν π.χ. στην εκπαίδευση χωρίς πληρωμή δικαιωμάτων), και δικαίωμα ανταλλαγής (η πληρωμή αφορούσε μόνο το πρώτο αντίτυπο. Κάποιος που αγόραζε ένα βιβλίο θα μπορούσε να το δανείσει ή να το πουλήσει χωρίς να ξαναπληρώσει δικαιώματα).
Το σύστημα δούλεψε καλά για ένα μεγάλο διάστημα. Οι δημιουργοί απολάμβαναν για περιορισμένο χρόνο το ιδιότυπο μονοπώλιο στα έργα τους, αλλά και από την άλλη με το σύστημα των δημόσιων βιβλιοθηκών και της δημόσιας εκπαίδευσης δημιουργήθηκε το δυτικό θαύμα: κάθε παιδί, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης των γονέων του, μπορούσε να συμμετάσχει ισότιμα στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Η δικαιολογημένη χρήση ήταν το μέσο της κοινωνικής κινητικότητας. Ο γιος του αγωγιάτη μπορούσε να μορφωθεί και να γίνει μηχανικός, γιατρός κ.λπ.
Μετά όμως ήρθαν οι εταιρείες και τα λόμπινγκ τους. Αυτές δεν ήταν παρά η γραφειοκρατία της αγοράς. Υποτίθεται ότι οργάνωναν τις ανταλλαγές των πνευματικών έργων, αλλά στην ουσία τροφοδοτούσαν τη γραφειοκρατία τους. Το πρώτο που έκαναν ήταν να συρρικνώσουν τα δικαιώματα των δημιουργών, που σήμερα στις ΗΠΑ κυμαίνονται στο 2 - 7% της τιμής του έργου.
Το δεύτερο που έκαναν οι εταιρείες ήταν να διαβρώσουν σιγά σιγά το κοινωνικό συμβόλαιο που είχε συναφθεί να καταργήσουν, δηλαδή τις ασφαλιστικές δικλίδες που οι αρχικές νομοθεσίες προέβλεπαν. Ο «περιορισμένος χρόνος» του αμερικανικού Συντάγματος ξεκίνησε από τα 28 χρόνια κι έφτασε σταδιακά στα 50 και στα 95 έτη, ενώ οι εταιρείες προσπαθούν να περάσουν νόμο σύμφωνα με τον οποίο «περιορισμένος χρόνος» θα είναι η... «αιωνιότητα πλην μια μέρα»! Στην ουσία οι επιχειρήσεις διαχείρισης των πνευματικών έργων άρχισαν να χρησιμοποιούν την ισχύ του κράτους για να ιδιοποιούνται δημόσια περιουσία. Βιβλία, ταινίες, μουσικές των αρχών του 20ού αιώνα που κανονικά σήμερα θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται ελεύθερα απ’ όλους, παραμένουν στα συρτάρια των εταιρειών.
Το αστείο είναι ότι η συντριπτική πλειονότητα αυτών των έργων δεν έχει πλέον καμιά εμπορική αξία. Από τα χιλιάδες βιβλία που κυκλοφόρησαν τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ελάχιστα εξακολουθούν να πουλιούνται. Προκειμένου όμως να μην χάσει η Walt Disney τα δικαιώματα για τον Μίκι Μάους κατάφερε να κλειδώσει όλα τα πνευματικά έργα της περιόδου. Κι όλα αυτά υποτίθεται για την προστασία των δημιουργών, άσχετα αν οι τελευταίοι είναι εδώ και δεκαετίες νεκροί.
Πηγή kathimerini.gr
